wskazówki do opracowania materiałów sfragistycznych

[andrzej klubiński]

Witam
W tym miejscu zapraszam  wszystkich, kórzy chiceliby się włączyć do dyskusji nad problematyką standardu opisu i problematyki opracowania materiałów sfragistycznych w archiwach państwowych .
Na stronie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych jest dostępny tekst projektu Wskazówek metodycznych dotyczących zasad opracowania w archiwach państwowych materiałów sfragistycznych do końca XVIII w., http://www.archiwa.gov.pl/?CIDA=647. Na posiedzeniu w dniu 1 paździenika został on uznany przez Centralną Komisję Metodyczną punkt odniesienia dla przyszłych prac w tym zakresie. Wcześniejsze uwagi do projektu są dostępne na podforum Projekty wskazówek metodycznych.

[Marcin Hlebionek]

Skoro zatem znaleźliśmy się w tym miejscu, kontynuujmy. Chciałbym nawiązać tu do problemu zasygnalizowanego przez dr Pawła Guta w trakcie dyskusji nad projektem wytycznych. Podobnie jak i on uważam, że nie ma merytorycznego uzasadnienia tworzenie jakiejkolwiek granicy chronologicznej dla projektowanych wytycznych. Cezura XVIIIw. nie zmienia absolutnie nic ani w kształcie, ani w zakresie funkcjonowania pieczęci sensu stricte. czy zatem jest sens wprowadzania jej do wskazówek metdycznych?

[Paweł Gut]

Zostałem wywołany przez kolegę Marcina, z którym zgadzam się w pełni. Jeśli chodzi o cezurę końca XVIII wieku, to jest ona bez zasadana, gdyż wszystkie podstawowe kryteria pieczęci, czyli jej funkcja oraz budowa - można powiedzieć - pozostają niezmienne do dziś (pewnie potarzam za kolegą Marcinem). Z tego też względu należałoby przygotować jednolite wskazówki metodyczne dla materiałów sfragitycznych do współczesności, tak jak obecnie wydawne są przez NDAP w odcinkach wskazówki dla akt sądowych (do XXI wieku). Ponadto nawiązując tu do dyskusji w innym miejscu (rozpoczętej przez Marcina), to rzeczywiście wskazówki metodyczne powinny być pierwszą rzeczą, która zostanie przygotowana. Bo czy archiwista będzie z nich korzystał przy opracowaniu pieczęci za pomocą systemu informatycznego czy tylko ołówka i kartki papieru, to nie ma znaczenia. Bo w tym ostatnim prypadku można przygotować karty, a później tylko wklepać do systemu.
Ponadto niepotrzebnie pojawiają sie głosy, że wznowienie dyskisji przez Marcina, to jakaś konkurencja. Jeśli CKM  uznała za zasadne dalsze prace nad wytycznymi to należy to robić, a jeśli to możliwe w jak najdoskoszej formie, korzystać z rad ze środowisk uniwersyteckich czy też z rozwiązań stosowanych w innych krajach, choć by Czech, gdzie problemu katalogu pieczęci w archiwach już nie ma.

[Hanna Staszewska]

Bo czy archiwista będzie z nich korzystał przy opracowaniu pieczęci za pomocą systemu informatycznego czy tylko ołówka i kartki papieru, to nie ma znaczenia. Bo w tym ostatnim prypadku można przygotować karty, a później tylko wklepać do systemu.

Nie wyobrażam sobie, żeby cokolwiek teraz inwentaryzować w archiwum za pomocą ołówka i kartki papieru. A wklepywanie potem tego do systemu wydaje mi się po prostu stratą czasu.

[Paweł Gut]

A ja sobie wyobrażam, bo jeśli pada komp, a nowy - czy naprawiony  -  będzie za tydzeń - to czy można siedzieć i ostrzyć tylko ołówki. A komp czy system to tylko technika, która czasami pada, a karta papieru i ołówek zawsze sie znajdzie.

[Marcin Hlebionek]

Witam!
Pawle, ie chciałem Cie wywoływac do tablicy. Pamętam, że Twoja propozycja objęcia wskazówkami ppieczęci XIXw. spotkała się z dosć cieplym przyjęciem w czasie poprzedniej dyskusji. Tu samo meritum nie wywołało reakcji, choć, jak sądzę sprawa wcale nie jest tak oczywista. Na opracowanie materiałów sfragistycznych patrzymy, zapewne słusznie, oczami potancjalnych użytkowników - głównie sfragistyków. Ale w momncie gdy sfragistyka jako jedna z Nauk Pomocniczych historii definiowała swój przedmiot zainteresowań pieczęcie, o których tu dyskutujemy, były oczywistym elementem rzeczywistości, który nie wzbudzał takiego zainteresowania jak pieczęcie dawne, przede wszystkim średniowieczne. Ograniczenie zainteresowania sfragistyki przede wszystkim do zabyków pochodzących z tej epoki, rzutowało na podejście do pieczęci jako źródła historycznego w ogóle a w konsekwencji również na nasze, archiwlane podejście do tematu. TYmczasem dziś widać rosnące zainteresowanie pieczęciami nowożytnymi i późnonowożytnymi, choćby ze względu na dynamiczny rozwój heraldyki samorządowej. I choćby z tego względu powinniśmy dać możliwość [co nie znaczy zobligować do] ewidencjonowania pieczęci dziewiętnstowiecznych i późniejszych. Ważne jest też przełamanie bariery mentalnej związanej z zaborami, która aże postrzegac pieczęcie dziewiętnastowieczne jako "nie nasze". Przecież właściwie nic nie wiemy o sfragistyce i heraldyce kolejnych zrywów narodowo wyzwoleńczych właśnie dziewiętnastowiecznych [z wyłączeiem powstania styczniowego- te pieczęcie doczekały się solidngo opracowania, napisanego zresztą przez Rosjaniana].Wreszcie ostatnie, ale nie najmniej ważne: gros znajdujących się w archiwach tłoków pieczetnych pochodzi z XIXw. Stanowią one integralną część powstałych w tym stuleciu zespołów aktowych, ale ze względu na brak wskazówek najczęściej pozostają nieopracowane.
pozdrawiam

[Marcin Hlebionek]

I jeszcze jedno, bowiem nie wyjaśniłem, czemu sprawa nie jest "tak oczywista". Otóż w XIX w. następuje daleko idąca specjalizacja poszczególnych rodzajów pieczęci. Co więcej, łatwość powielania informacji za pomocą stempla i tuszu spowodowała, że w ten sposób kopiowano powtarzające się czsto, sformalizowane, elementy formularza pism [np. pieczątka wpływu, wywodząca się przecież z odręcznej adnotacji, czy - może lepszy przykład faksymile podpisu], a nawet całe tabele. Rodzi się zatem pytanie czy tego typu rzeczy, technicznie będące pieczeciami ale pełniące inne funkcje niż "klasyczne" pieczęcie także ewidencjonować. Postępuje także ewolucja formy "klasycznych pieczęci" NIech za przykład posłużą znane chyba wszystkim archiwistom zaklejki do kopert często nazywane [chyba nietrafnie] pieczęciami opłatkowami, będące kawałkiem papieru z nadrukiem powielającym z reguły ikonografę pieczęci instytucji, z drugiej zaś strony powleczonym warstwą kleju. To z kolei technicznie pieczęcią nie jest. Formalnie natomiast jak nabardziej. Jako pieczęć postrzegali to także współcześni, nazywając je "Siegelmarken".
Zatem uwzględnienie pieczęci nowożytnych we wskazówkach, nawet jeżeli miałyby się one odnosić do materiałów wytworzonych do końca XVIIIw. [nie tylko dziewiętnastowiecznych - bo np. stemple opłay stemplowej funkcjonowały jeszcze w POlsce przedrozbiorowej, podobnie jak stemple i pieczęcie pocztowe] wymaga wyraźnego i precyzyjnego określenia przedmiotu inwentaryzacji.
POzdrawiam

[Paweł Gut]

Zgadzam się z tym w pełni Marcine.

[Marcin Hlebionek]

Postawmy zatem pytanie: co to jest pieczęć?

[Marcin Hlebionek]

Postawmy zatem pytanie: co to jest pieczęć?

Cóż, skoro postawiłem owo pytanie, spróbuję znaleźć na nie odpowiedź. Najnowsza bodaj polska definicja pieczęci brzmi: Pieczęcią nazywamy znak wytłoczony przy pomocy twardego stempla w miękkiej masie [lub materiale barwiącym uzup. M.H.] i zaopatrzony w odpowiednie cechy obrazowe i napisowe, odnoszące się do jego właściciela  - osoby fizycznej lub prawnej[S.K. Kuczyński, Pieczęć – zakres pojęcia i znaczenia, Biuletyn Numizmatyczny, 2, 1966, s. 254]. Definicja ta jednak jest zbyt szeroka. Obejmuje bowiem równie dobrze tradycyjne pieczęcie, jak i stemple skarbowe, a na upartego możnaby podciśgnąć pod nią wszystkie materiały drukowane w tradycyjny sposób - poprzez odciśnięcie matrycy ze złożonym tekstem na papierze, jeżeli zawieraja one np,. znak drukarski, lub stopkę pozwalająca na identyfiakcję drukarni. Swego czasu proponowałem rozszerznie jej o czynnik funcjonalny, pozwalający na wyeliminiewowanie z jej zakresu wszelkich materialów "pieczęciopodobnych". Niestety, tylko na propozycji się skończyło [na razie, mam nadzieję ].
Celniejsza jest chyba propozycja T. Diedericha [swoją drogą też archiwisty]: Pieczęcią nazywamy każdy odcisk wykonany za pomocą matrycy, zrobiony indywidualnie i utrwalony jako znak pieczętującego [sigillant], mocą prawa zdolny zapewnić autentyczność, integralność lub ważność stanu rzeczy lub deklaracji intencji [dokumentu uzup. M.H.]. [T. Diederich, Rheinische Staedtesiegel, Neuss 1984, s. 28; oraz powt. w: Idem, Reflexions sur la Typologie des Sceaux, Janus, 1993.1, s. 56, przyp. 1.]Szczególnie ważny jest tu podkreślenie indywidualizmu każdego z odcisków pieczęci, który, inaczej niż w przypadku odciskow pochodzących z innych stempli, wynika z faktu, że odcisk pieczęci staje się manifestacją woli dysponenta.
Definicja ta też nie jest idealna, pozwala jednak upotrządkować nieco sfragistykę nowożytną, wyłączając poza nawias zainteresowania badaczy sporą część materiałów, będących dalikimi krewnymi pieczęci sensu stricte, ale powielanych "bezrefeksyjnie", o których pisałem wyżej.
Pozdrawiam

[Marcin Hlebionek]

P.S. Na naukowym Portalu Archiwalnym umieściłem przykład regulacji transkrypcji inskrypcji napieczetnych: http://adacta.archiwa.net/file/sceaux/transceaux.pdf. Zapraszam do dyskusji także nad tym zagadnieniem.